ಭಾರತದ ಬ್ರಿಟಿಷರಿಗೆ ಭೂ ಆದಾಯವು ಒಂದು ಪ್ರಮುಖ ಆದಾಯದ ಮೂಲವಾಗಿತ್ತು. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಬ್ರಿಟಿಷರ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಮೂರು ವಿಧದ ಭೂ ಕಂದಾಯ ನೀತಿಗಳು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದ್ದವು.

ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ, ದೇಶದಲ್ಲಿ ಮೂರು ಪ್ರಮುಖ ರೀತಿಯ ಭೂ ಹಿಡುವಳಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳು ಚಾಲ್ತಿಯಲ್ಲಿದ್ದವು:

• ಜಮೀನ್ದಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ
• ಮಹಲ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ
• ರಯೋತ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ

ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿನ ಮೂಲ ವ್ಯತ್ಯಾಸವೆಂದರೆ ಭೂ ಕಂದಾಯ ಪಾವತಿಯ ವಿಧಾನ.

ಜಮೀನ್ದಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ

• ಜಮೀನ್ದಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು 1793 ರಲ್ಲಿ ಲಾರ್ಡ್ ಕಾರ್ನ್ವಾಲಿಸ್ ಶಾಶ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥ ಮೂಲಕ ಪರಿಚಯಿಸಿದರು, ಇದು ನಿಜವಾದ ಸಾಗುವಳಿದಾರರಿಗೆ ನಿಶ್ಚಿತ ಬಾಡಿಗೆ ಅಥವಾ ನಿವಾಸದ ಹಕ್ಕನ್ನು ಒದಗಿಸದೆ ಸದಸ್ಯರ ಭೂಮಿಯ ಹಕ್ಕುಗಳನ್ನು ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ನಿಗದಿಪಡಿಸಿತು.
• ಜಮೀನ್ದಾರಿ ಪದ್ಧತಿಯಲ್ಲಿ ಜಮೀನ್ದಾರರೆಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಮಧ್ಯವರ್ತಿಗಳಿಂದ ರೈತರಿಂದ ಭೂ ಕಂದಾಯವನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಲಾಯಿತು.
• ಜಮೀನ್ದಾರರು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿದ ಒಟ್ಟು ಭೂ ಕಂದಾಯದಲ್ಲಿ ಸರ್ಕಾರದ ಪಾಲನ್ನು 10/11 ನೇ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಇರಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಉಳಿದವು ಜಮೀನ್ದಾರರಿಗೆ ಹೋಗುತ್ತದೆ.
• ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಪಶ್ಚಿಮ ಬಂಗಾಳ, ಬಿಹಾರ, ಒಡಿಶಾ, ಯುಪಿ, ಆಂಧ್ರಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಚಲಿತದಲ್ಲಿತ್ತು.

ಶಾಶ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥ ಒಪ್ಪಂದ

• ಶಾಶ್ವತ ಭೂ ಕಂದಾಯ ವಸಾಹತು ಪ್ರಕಾರ ಜಮೀನ್ದಾರರನ್ನು ಭೂಮಿಯ ಖಾಯಂ ಮಾಲೀಕರು ಎಂದು ಗುರುತಿಸಲಾಯಿತು.
• ವಾರ್ಷಿಕ ಆದಾಯದ 89% ಅನ್ನು ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಪಾವತಿಸಲು ಅವರಿಗೆ ಸೂಚನೆಯನ್ನು ನೀಡಲಾಯಿತು ಮತ್ತು 11% ಆದಾಯವನ್ನು ತಮ್ಮ ಪಾಲಿನಂತೆ ಆನಂದಿಸಲು ಅನುಮತಿ ನೀಡಲಾಯಿತು.
• ಜಮೀನ್ದಾರರನ್ನು ತಮ್ಮ ಜಿಲ್ಲೆಗಳ ಆಂತರಿಕ ವ್ಯವಹಾರಗಳಲ್ಲಿ ಸ್ವತಂತ್ರವಾಗಿ ಬಿಡಲಾಯಿತು.

ಜಮೀನ್ದಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಸಮಸ್ಯೆಗಳು

• ಬೇಸಾಯಗಾರರಿಗೆ: ಹಳ್ಳಿಗಳಲ್ಲಿ, ಜಮೀನುದಾರರಿಗೆ ಅವರು ಪಾವತಿಸುವಂಥ ಬಾಡಿಗೆ ತುಂಬಾ ಅಧಿಕವಾಗಿದ್ದಾಗ, ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಅವರ ಹಕ್ಕು ಸಾಕಷ್ಟು ಅಸುರಕ್ಷಿತವಾಗಿದ್ದರಿಂದ ಕೃಷಿಕರು ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ದಮನಕಾರಿ ಮತ್ತು ಶೋಷಣಾತ್ಮಕವೆಂದು ಕಂಡುಕೊಂಡರು.
• ಬಾಡಿಗೆ ಪಾವತಿಸಲು ಸಾಗುವಳಿದಾರರು ಆಗಾಗ್ಗೆ ಸಾಲವನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಬೇಕಾಗಿತ್ತು, ಬಾಡಿಗೆಯನ್ನು ಪಾವತಿಸಲು ವಿಫಲವಾದಾಗ, ಅವರನ್ನು ಭೂಮಿಯಿಂದ ಹೊರಹಾಕಲಾಯಿತು.
• ಜಮೀನ್ದಾರರಿಗೆ:ತೆರಿಗೆಯು ತುಂಬಾ ಅಧಿಕವಾಗಿದ್ದು, ಜಮೀನ್ದಾರರಿಗೆ ಪಾವತಿಸಲು ಕಷ್ಟವಾಯಿತು, ಮತ್ತು ತೆರಿಗೆಯನ್ನು  ಪಾವತಿಸಲು ವಿಫಲರಾದವರು ತಮ್ಮ ಜಮೀನ್ದಾರಿಯನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡರು.
• ಜಮೀನ್ದಾರರಿಗೆ ಭೂಮಿಯನ್ನು ಸುಧಾರಿಸುವ ಬಗ್ಗೆ ಅಷ್ಟೊಂದು ಆಸಕ್ತಿ ಇರಲಿಲ್ಲ. ಎಲ್ಲಿಯವರೆಗೆ ಅವರು ಭೂಮಿಯನ್ನು ನೀಡಿ ಬಾಡಿಗೆ ಪಡೆಯಬಹುದೋ ಅಲ್ಲಿಯವರೆಗೆ ಅವರು ಅದಕ್ಕೆ ಆದ್ಯತೆ ನೀಡಿದರು.
• ಕಂಪನಿಗೆ: 19 ನೇ ಶತಮಾನದ ಮೊದಲ ದಶಕದ ಹೊತ್ತಿಗೆ, ಕೃಷಿ ನಿಧಾನವಾಗಿ ವಿಸ್ತರಿಸಿತು ಮತ್ತು ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿ ಬೆಲೆ ಏರಿತು.
• ಇದು ಜಮೀನ್ದಾರರ ಆದಾಯದಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಳವಾಗಿದ್ದರೂ, ಕಂಪನಿಗೆ ಯಾವುದೇ ಲಾಭವಾಗಲಿಲ್ಲ ಏಕೆಂದರೆ ಇದು ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಇತ್ಯರ್ಥಗೊಂಡ ಆದಾಯದ ಬೇಡಿಕೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಲ್ಲ.

ರಾಯತ್ವಾರಿ  ವ್ಯವಸ್ಥೆ

• ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ, ಶಾಶ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥ ಕಲ್ಪನೆಯಿಂದ ದೂರ ಸರಿದರು.
• ರಾಯತ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಒಂದು ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಕ್ಯಾಪ್ಟನ್ ಅಲೆಕ್ಸಾಂಡರ್ ರೀಡ್ ಮತ್ತು ಸರ್ ಥಾಮಸ್ ಮುನ್ರೊ 18 ನೇ ಶತಮಾನದ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ರೂಪಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಮದ್ರಾಸ್ ಪ್ರೆಸಿಡೆನ್ಸಿ (1819-26) ಗವರ್ನರ್ ಆಗಿದ್ದಾಗ ಇದನ್ನು ಪರಿಚಯಿಸಿದರು.
• ರಾಯತ್ವಾರಿ ಪದ್ಧತಿಯಡಿಯಲ್ಲಿ, ಭೂ ಕಂದಾಯವನ್ನು ರೈತರು ನೇರವಾಗಿ ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಪಾವತಿಸಿದರು.
• ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಲ್ಲಿ, ರೈತಾ ಎಂಬ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಸಾಗುವಳಿದಾರನು ಭೂಮಿಯ ಮಾರಾಟ, ವರ್ಗಾವಣೆ ಮತ್ತು ಗುತ್ತಿಗೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ ಸಂಪೂರ್ಣ ಹಕ್ಕುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದನು.
• ಬಾಡಿಗೆಯನ್ನು ಪಾವತಿಸುವವರೆಗೂ ರೈತರನ್ನು ತಮ್ಮ ಭೂಮಿಯಿಂದ ಹೊರಹಾಕಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ.
• ಇದು ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದ ಬಹುತೇಕ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಚಲಿತದಲ್ಲಿತ್ತು, ಇದನ್ನು ಮೊದಲು ತಮಿಳುನಾಡಿನಲ್ಲಿ ಪರಿಚಯಿಸಲಾಯಿತು. ನಂತರ ಇದನ್ನು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ, ಬೇರಾರ್, ಪೂರ್ವ ಪಂಜಾಬ್, ಕೂರ್ಗ್ ಮತ್ತು ಅಸ್ಸಾಂಗೆ ವಿಸ್ತರಿಸಲಾಯಿತು.
• ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಅನುಕೂಲಗಳೆಂದರೆ ಮಧ್ಯವರ್ತಿಗಳ ನಿರ್ಮೂಲನೆ, ಅವರು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಹಳ್ಳಿಗರನ್ನು ತುಳಿತಕ್ಕೊಳಗಾಗಿಸಿದರು.

ರಾಯತ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಸಮಸ್ಯೆಗಳು

• ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಅಧೀನ ಕಂದಾಯ ಅಧಿಕಾರಿಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ನೀಡಿತು, ಅವರ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳನ್ನು ಅಸಮರ್ಪಕವಾಗಿ ಮೇಲ್ವಿಚಾರಣೆ ಮಾಡಲಾಯಿತು.
• ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಮಹಾಜನರು ಮತ್ತು ಲೇವಾದೇವಿಗಾರರಿಂದ ಪ್ರಾಬಲ್ಯ ಹೊಂದಿದ್ದು, ಅವರು ತಮ್ಮ ಭೂಮಿಯನ್ನು ಅಡಮಾನ ಮಾಡುವ ಮೂಲಕ ಸಾಗುವಳಿದಾರರಿಗೆ ಸಾಲವನ್ನು ನೀಡಿದರು.
• ಲೇವಾದೇವಿದಾರರು ಸಾಗುವಳಿದಾರರನ್ನು ಶೋಷಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಸಾಲ ತೀರಿಸದಿದ್ದಲ್ಲಿ ಅವರನ್ನು ಅವರ ಭೂಮಿಯಿಂದ ಹೊರಹಾಕಿದರು.

ಮಹಲ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ

• 19 ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದ ವೇಳೆಗೆ, ಆದಾಯದ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಮತ್ತೊಮ್ಮೆ ಬದಲಾಯಿಸಬೇಕೆಂದು ಕಂಪನಿ ಅಧಿಕಾರಿಗಳಿಗೆ ಮನವರಿಕೆಯಾಯಿತು.
• ಕಂಪನಿಯು ಆಡಳಿತ ಮತ್ತು ವ್ಯಾಪಾರದ ವೆಚ್ಚಗಳನ್ನು ಪೂರೈಸಲು ಹೆಚ್ಚಿನ ಹಣದ ಅಗತ್ಯವಿರುವ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಆದಾಯವನ್ನು ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಸರಿಪಡಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ.
• 1822 ರಲ್ಲಿ, ಇಂಗ್ಲೀಷ್ ಹೋಲ್ಟ್ ಮೆಕೆಂಜಿ ಅವರು ಬಂಗಾಳ ಪ್ರೆಸಿಡೆನ್ಸಿಯ ವಾಯುವ್ಯ ಪ್ರಾಂತ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಮಹಲ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಹೊಸ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ರೂಪಿಸಿದರು (ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಭಾಗವು ಈಗ ಉತ್ತರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಇದೆ).
• ಮಹಲ್ವಾರಿ ಪದ್ಧತಿಯಡಿ, ಹಳ್ಳಿಯ ಮುಖ್ಯಸ್ಥರು ಇಡೀ ಹಳ್ಳಿಯ ಪರವಾಗಿ (ಮತ್ತು ಜಮೀನ್ದಾರರಲ್ಲ) ಭೂಮಿಯ ಕಂದಾಯವನ್ನು ರೈತರಿಂದ ಸಂಗ್ರಹಿಸಿದರು.
• ಇಡೀ ಗ್ರಾಮವನ್ನು ‘ಮಹಲ್’ ಎಂಬ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ಘಟಕವಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಭೂ ಕಂದಾಯ ಪಾವತಿಗೆ ಒಂದು ಘಟಕವಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ.
• ಮಹಲ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಆದಾಯವನ್ನು ನಿಯತಕಾಲಿಕವಾಗಿ ಪರಿಷ್ಕರಿಸಬೇಕು ಮತ್ತು ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ಸರಿಪಡಿಸಬಾರದು.
• ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಆಗ್ರಾ ಮತ್ತು ಅವಧ್‌ನಲ್ಲಿ ಲಾರ್ಡ್ ವಿಲಿಯಂ ಬೆಂಟಿಕ್ ಜನಪ್ರಿಯಗೊಳಿಸಿದರು ಮತ್ತು ನಂತರ ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶ ಮತ್ತು ಪಂಜಾಬ್‌ಗೆ ವಿಸ್ತರಿಸಲಾಯಿತು.

ಮಹಲ್ವಾರಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಸಮಸ್ಯೆ

• ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಒಂದು ಪ್ರಮುಖ ನ್ಯೂನತೆಯೆಂದರೆ, ಸಮೀಕ್ಷೆಯು ಪ್ರಾಯೋಗಿಕವಾಗಿ ದೋಷಯುಕ್ತ ಊಹೆಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿದೆ, ಇದು ಕುಶಲತೆ ಮತ್ತು ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರಕ್ಕೆ ಜಾಗವನ್ನು ಬಿಟ್ಟುಕೊಟ್ಟಿತು.
• ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ, ಕಂಪನಿಯು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿದ ಆದಾಯಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿನ ಸಂಗ್ರಹಕ್ಕಾಗಿ ಖರ್ಚು ಮಾಡುವಂತೆ ಮಾಡಿತು. ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ, ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ವೈಫಲ್ಯವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಹೊಸ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ರೈತರನ್ನು ಶ್ರೀಮಂತ ಉದ್ಯಮಶೀಲ ರೈತರನ್ನಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ಆಶಾವಾದಿ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಊಹಿಸಿದ್ದರು ಆದರೆ ಇದು ಸಂಭವಿಸಲಿಲ್ಲ. ಭೂಮಿಯಿಂದ ಆದಾಯವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುವ ಬಯಕೆಯಿಂದ ಪ್ರೇರೇಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಕಂದಾಯ ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ರೈತರಿಗೆ ಪಾವತಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗದಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚಿನ ಆದಾಯದ ಬೇಡಿಕೆಯನ್ನು ನಿಗದಿಪಡಿಸಿದರು. ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ, ರೈತರು  ಗ್ರಾಮಾಂತರದಿಂದ ಪಲಾಯನ ಮಾಡಿದರು ಮತ್ತು ಅನೇಕ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಹಳ್ಳಿಗಳು ನಿರ್ಜನವಾಗಿದ್ದವು.